2018’den bu yana hazırladığımız yıllık raporlarımıza -maalesef ve mutlaka- LGBTİQ+’lara ve medyadaki pek çok LGBTİQ+ içeriğe yönelik engellenmelere, yasaklamalara ve hedef göstermelere ilişkin verileri de ekliyoruz. Bu seneki Onur Ayı’nın bitmesine az kala; son iki senede kayıt altına aldığımız bu verileri derleyip sizlerle paylaşmak istedik. Ve bunun için okuduğunuz yazıyı yazmaya başladığımız sırada kendimizi; 20 Haziran 2022’de Beyoğlu ve Kadıköy Kaymakamlıkları’nın İstanbul LGBTİ+ Onur Haftası etkinliklerini yasakladığı haberini veritabanımıza işlerken bulduk.
Maalesef bu ilk kez karşılaştığımız bir karar değil. Aşağıda göreceğiniz üzere (2022’nin ilk altı ayından örneklere bu paragrafta değindiğimizi belirtelim); son yıllarda birçok şehirde valiliklerin ve kaymakamlıkların (ve hatta rektörlüklerin), Onur Ayı kapsamındaki etkinlikleri yasakladığına ya da kimi medya kuruluşlarının etkinlikleri hedef gösterdiğine sıklıkla şahit olduk. Bir de üstüne hukuksuz bir süreç sonunda kapatılan üniversite kulüplerini, Netflix Türkiye’nin; iki gey karakterin aşkını anlatan Kalp Çarpıntısı dizisinin başta +13 olan yaş sınırını +18’e yükseltmesini, doğum mizansenli videoları nedeniyle Mükremin Gezgin’nin sosyal medyada hedef gösterilmesini ve hakkında soruşturma başlatılmasını eklediğimizde görüyoruz ki, yasaklar ve hedef göstermeler geniş bir alana yayılıyor ve neredeyse hiçbir zaman tek bir kanaldan (otoriteden) ilerlemiyor.
Bu derlemeyi yaparken LGBTİQ+’lara ve LGBTİQ+ içeriklere yönelik yasakların bir envanterini çıkarmanın yanı sıra, Onur Ayı’nı ‘ama’sız ve coşkuyla kutlamanın ve paralel olarak LGBTİQ+ haklarını yılın her günü hiç durmadan savunmanın ne kadar değerli olduğunun altını bir kez ve ısrarla çizmek gerektiğini düşünüyoruz. Dileğimiz, aşağıda okuyacağınız yasak kararlarının, engellemelerin, hedef göstermelerin ve benzeri sansür uygulamalarının en kısa sürede git gide azalması ve böyle listeler yapmayacağımız yakın bir geleceğe birlikte ulaşmak. O zamana kadar ise vaka takibi yapmaya, kayıt tutmaya ve sansüre uğrayanlarla dayanışmaya devam edeceğiz. Onur Ayı bir kez daha kutlu olsun!!
2021: LGBTİQ+’LAR İÇİN ALANLARIN GİDEREK VE BİLEREK DARALTILDIĞI BİR YIL
2021; yıllık raporumuzda da aktardığımız üzere iktidarın LGBTİQ+ ve toplumsal cinsiyet karşıtı (“anti-gender”) tutumunun, hem devletin birçok kurumuna sirayet ettiği hem de medyada ve diğer devlet-dışı alanlarda pratikte karşılığını bulduğu bir yıl oldu. Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı’na bağlı Çocukları Muzır Neşriyattan Koruma Kurulu’nun ‘muzır’ ilan ettiği kitapların büyük kısmının, içinde LGBTİQ+ karakterler olan ya da toplumsal cinsiyet kimliğini konu edinen kitaplar olduğunu gördük. Karar gerekçelerinde “toplumun yüksek ahlakının korunmasının” ve “çocukların yüksek yararının” öncelikli olduğuna dair vurgular ise; “toplumsal ahlak,” “milli değerler” ve “genel ahlak” gibi muğlak kavramlar üzerinden iktidarın ve ona yakın medya kuruluşlarının manevra alanını daha da genişletmeye devam ediyor. RTÜK’e vatandaşlardan gelen şikayetlerle kurumun LGBTİQ+ içeriklere dair “gerekeni yapması için göreve çağrılmasının,” devlet kurumu-vatandaş-medya üçgeninde konunun nasıl çerçevelendiğine dair iyi bir veri sunduğuna şüphe yok. Benzer şekilde seyircilerin; televizyon kanallarını sosyal medya paylaşımlarında LGBTİQ+’ların ima edildiği düşünülen gökkuşağı renkleri nedeniyle “uyarması” ve içeriğin hızla kaldırılması, devlet siyasetinin devlet-dışı alanda nasıl karşılık bulduğunun önemli göstergelerinden.
2021 yılındaki LGBTİQ+’lara yönelik yasaklama, engelleme ve hedef gösterme vakalarının bir kısmı şu şekilde:
- Oscar törenini canlı yayımlayan TRT 2’nin “trans kadınlar” ifadesini simultane çeviriye dahil etmediği iddia edildi. (Nisan 2021)
- Boğaziçi öğrencilerinin kayyım rektöre karşı protestoları sürerken, 7 Nisan’da kampüste yer alan bir sanat eserinin ve öğrenciler tarafından daha önce gökkuşağı renklerine boyanan merdivenlerin üzeri başka renklerle boyandı. (Nisan 2021)
- Netflix’te yayımlanan Ailem Robotlara Karşı (The Mitchells vs the Machines, 2021) animasyonunda yer alan “Jadie ile ilişkiniz resmiyet kazandı mı?” repliğinin, Türkçe dublajda ve altyazı seçeneklerinde farklı çevrildiği iddia edildi. Repliğin ana karakterlerden birinin kuir olduğunu ima etmesi nedeniyle, bu müdahalenin homofobik bir sansür olabileceği iddia ediliyor. (Mayıs 2021)
- RTÜK’ün, trans oyuncu ve manken Çağla Akalın’ın katıldığı Exxen platformunda yayımlanan Katarsis programının yayından kaldırılmasını istediği iddia edildi. RTÜK’ten yapılan açıklamada kurulun böyle bir müdahale yetkisinin bulunmadığı vurgulandı. (Mayıs 2021)
- İzmir’de Onur Yürüyüşü için bir araya gelen LGBTİQ+ aktivistlerin yürüyüş yapacağı Kıbrıs Şehitleri Caddesi’ndeki alan polis tarafından ablukaya alındı; yürüyüşe izin verilmedi. (Haziran 2021)
- Şişli Kaymakamlığı Onur Haftası kapsamında 22 Haziran’da Şişli Maçka Parkı’nda yapılacak pikniğin engellendiğini duyurdu. Onur Haftası Komitesi Twitter’dan yaptığı açıklamada; kaymakamlığın, pikniği yasaklamanın yanında, “millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi gerekçeleriyle ilçe sınırlarında tüm etkinlikleri 30 gün süreyle yasakladığını belirtti. (Haziran 2021)
- Onur Haftası Komitesi, Onur Haftası etkinlikleri kapsamında 26 Haziran’da Maltepe Miting Alanı’nda yapılması planlanan Onur Yürüyüşü’nün İstanbul Valiliği tarafından, “provokatif eylem ve olayların meydana gelebileceği” gerekçesiyle yasaklandığını duyurdu. (Haziran 2021)
- 19. İstanbul LGBTİQ+ Onur Yürüyüşü’nde polis şiddetiyle gözaltına alınan kişilerden biri olan fotoğrafçı Murat Kahya, ifadesinin alınmasının ardından serbest bırakıldı. (Haziran 2021)
- TRT 2, LGBTİQ+’ların ima edildiği düşünülen gökkuşağı renkleri nedeniyle seyirciler tarafından “uyarıldı:” Kanalın Instagram hesabında paylaşılan bir görsele yapılan “gökkuşağı renkleri başınızı ağrıtmasın, dikkat edin” ve “algıya bak” gibi yorumlar nedeniyle paylaşımın bir süre sonra kaldırıldığı iddia edildi. (Haziran 2021)
- Eşcinsel erkekler için tanışma ve partnerlik ağı Hornet’e Türkiye’den erişim, Ankara 8. Sulh Ceza Hakimliği’nin kararı ile engellendi. (Ağustos 2021)
- İstanbul Anadolu Cumhuriyet Başsavcılığı iki erkeğin aşkını konu alan ve Yabancı Yayınları’ndan çıkan Kalp Çarpıntısı çizgi romanı hakkında Ağustos 2021’de soruşturma başlattı. D&R, İdefix, Kitapyurdu ve BKM kitabın satışlarını herhangi bir resmî karar çıkmadan önce durdurdu. Eylül 2021’de ise çizgi roman serisi, Küçükleri Muzır Neşriyattan Koruma Kurulu’nun “kitaptaki bazı yazıların, 18 yaşından küçüklerin maneviyatı üzerinde muzır tesir yapacak nitelikte” olduğuna karar vermesi üzerine muzır yayın ilan edildi; kitaba zarfta satılma zorunluluğu getirildi.
- DMAX’te yayımlanan Polis Akademisi 4 (1987) filmindeki “Mavi İstiridye Bar” sahnesi kesilerek sansürlendi. İzleyicilere göre serinin diğer filmlerinde de yer alan bu gey bar sahnesindeki sansürün sebebi homofobiydi. (Eylül 2021)
- Marmara Üniversitesi’nde Özel Güvenlik Birimi, Kadın Hakları Kulübü’nün standına afişlerinde “LGBTİQA+” ifadesi geçtiği için saldırdı. Sağlık Kültür ve Spor Daire Başkanlığı, “ahlaksızlık ve aile yapımıza uymuyor” diye nitelendirdiği afişlerin kaldırılmaması halinde kulübü kapatmakla tehdit etti. (Kasım 2021)
- RTÜK, Ortaya Karışık İlişkiler (Donde Caben Dos, 2021) adlı filmde “eşcinselliğin, ensest ilişkilerin ve çiftler arası eş değiştirmenin yoğun olarak işlenmesi” ve bunun “toplumun manevi değerlerine ve genel ahlaka aykırı olması” gerekçesiyle Netflix’e ceza kesti; filmin kaldırılmasına karar verdi. (Aralık 2021)
2020: 2021’DEKİ YASAKLARA GİDEN YOLDA BİR DURAK
Güncelden geriye doğru gittiğimiz bu derlemede 2020 yılındaki pratiklerin, “2021’deki yasaklamaların ve hedef göstermelerin zeminini hazırladığını” söylemek, ne acı ki, mümkün. Fakat amacımız bir yandan da tarihe not düşmek olduğundan; yıllık raporumuza, 2020’nin İstanbul Sözleşmesi’nin kaldırılmasının gündeme geldiği yıl olduğunu ve buna karşı yapılan eylemlere müdahaleleri eklediğimizi bir kez daha belirtmek isteriz.
2020 yılı arşivimizdeki, LGBTİQ+’lara yönelik yasaklama, engelleme ve hedef gösterme vakalarının bazılarını şöyle sıraladık:
- Yeni Akit gazetesi, pandemiden dolayı evden çıkamayan çocuklar için İstanbul Modern Müzesi’nin çağrısıyla başlatılan pencereye gökkuşağı asma aktivitesini LGBTQİ+’larla ilişkilendirerek hedef gösterdi. (Mart 2020)
- Netflix’in Türkiye yapımı Aşk 101 dizisi, karakterlerden birinin eşcinsel olduğuna dair atılan bir tweet üzerinden sosyal medyada homofobik bir kampanyayla hedef gösterildi. RTÜK Başkanı Ebubekir Şahin diziye istinaden, RTÜK’ün ‘toplumun milli ve manevi değerlerine aykırı,’ ‘çocuk ve gençlerin fiziksel ve ruhsal gelişimlerine olumsuz etki edebilecek’ yayınlara geçit vermeyeceğini söyledi. (Nisan 2020)
- Diyanet İşleri Başkanlığı’nın merkezi olarak yayımladığı bir cuma hutbesinde LGBTQİ+’ları ve HIV’le yaşayanları hedef göstermesine tepki gösteren Ankara ve Diyarbakır Baroları’na Diyanet İşleri Başkanlığı’nın suç duyurusu sonucu soruşturma açıldı. (Nisan 2020)
- Kanal D’de yayımlanan Kocan Kadar Konuş filminde geçen ‘gay’ ve ‘o aileye içgeysi giderim’ ifadeleri sansürlendi. (Haziran 2020)
- İstanbul LGBTİ+ Onur Haftası kapsamında düzenlenen Hormonlu Domates ödül töreni canlı yayını YouTube tarafından iki defa, “topluluk kurallarını ihlâl ettiği” gerekçesiyle engellendi. (Haziran 2020)
- Yükseköğretim Kurumları Sınavı’nın Türkçe bölümünde klipleri, şarkıları ve söylemleriyle LGBTİ+ mücadelesinin destekçisi olan şarkıcı Mabel Matiz ile ilgili bir soru sorulması üzerine; ÖSYM Başkanı Prof. Dr. Halis Aygün konuya dair inceleme başlatıldığını belirtti ve “kurumumuz yönetiminin millî, manevi değerlerimiz ve toplumsal değer yargılarımız konusundaki hassasiyeti açıktır” dedi. (Temmuz 2020)
- 46. Pantene Altın Kelebek Ödülleri’nde ödül alan sanatçı Mabel Matiz’in konuşması Kanal D’de sansürlendi. Matiz, “Hayatta da aşkta da müzikte de sınırlara, etiketlere, insan icadı kategorilere takılmamak gerektiğine inanıyorum” demişti. (Temmuz 2020)
- Netflix’in Türkiye yapımı dizisi Hakan: Muhafız’da yer alan iki kadının öpüşme sahnesiyle ilgili “diziyi RTÜK bile kontrol amaçlı izlememiş” şeklindeki bir tweete RTÜK Başkan Yardımcısı İbrahim Uslu “izledik=)” diye cevap atarak sansür sinyali verdi. (Temmuz 2020)
- Yapımcılığını Netflix’in, Türkiye’deki yürütücü yapımcılığını ise Ay Yapım’ın üstlendiği, yan hikâyelerinden birinde eşcinsel bir karakterin yer alacağı Şimdiki Aklım Olsaydı dizisinin senaryosu Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın onayından geçmedi. İzin ancak gey karakterin senaryodan çıkarılması sonucu alınabildi. (Temmuz 2020)
- Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP) Genel Başkan Yardımcısı, İzmir Belediyesi binasındaki gökkuşağı renklerindeki kolonlarla ‘LGBTİ propagandası’ yapıldığını iddia etti ve bu renklerin kaldırılmasını istedi. (Temmuz 2020)
- TRT 2’de, Yeşil Rehber (Green Book, 1998) filminde Don Shirley karakterinin eşcinsel olduğu için bir hamamda polis şiddetine maruz kaldığını öğrendiğimiz bölüm çıkarılarak film sansürlendi. (Ağustos 2020)
- Kadına yönelik şiddet konusunda bağlayıcılığa sahip ilk uluslararası sözleşme olan İstanbul Sözleşmesi’nin iptal edilmesine karşı eylem yapmak isteyen kadınlar ve LGBTQİ+’lar, İzmir ve Mersin’de polisin müdahalesiyle karşılaştı. (Ağustos 2020)
- LGBTQİ+’lara yönelik sosyalleşme uygulaması Hornet’e Türkiye’den erişim engeli getirildi; engelin gerekçesi bilinmiyor. (Ağustos 2020)
- LGBTQİ+’lara yönelik arkadaşlık ve tanışma sitesi gabile.com erişime engellendi. (Eylül 2020)
- İstanbul Karacaahmet Mezarlığı’nda klip çeken kişiler hakkında ‘halkın bir kesiminin benimsediği dini değerleri alenen aşağılama’ suçundan hapis cezası istemiyle dava açıldı. Yeni Akit klibi “LGBTİ’li sapkın, Osmanlı mezarlarını çiğneyerek klip çekti” ifadeleriyle hedef göstermişti. (Ekim 2020)