ÖZGÜN ÖZÇER
İnternetin biricik özgür ansiklopedisi Wikipedia 17 yaşında! Tüm dünyada en çok ziyaret edilen 5. websitesi olan Wikipedia, 17 yaşına Türkiye’de sansürlü olarak girdi. Hatta Wikimedia Vakfı Genel Müdürü Katherine Maher’in taze açıklamasına göre, sitenin neden erişime kapalı olduğu konusunda herhangi bir fikre bile sahip olmadan…
Türkiye’nin erişim yasağı için gerekçe gösterdiği iki maddenin – “Suriye İç Savaşı’na yabancı müdahalesi” (Foreign involvement in the Syrian Civil War) ve “Devlet destekli terörizm” (State-sponsored terrorism) – içeriğinin yasaktan bu yana değiştiğini vurgulayan Maher, Habertürk’e yaptığı açıklamada “Türkiye’deki yetkililer bu maddelerin son halini incelememiş olabilir. Erişim yasağının neden devam ettiğinden emin değiliz” dedi. Maher ayrıca Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu’nun (BTK) maddelerde değişiklik yapılması talebini de yanlış bir yoldan ilettiğini ve vakıftan herhangi bir cevap beklemeden erişimi engellediğini anlattı. “Bildirimde, İngilizce Wikipedia’da yayınlanan iki maddenin kaldırılması istendi fakat kaldırma talebi için herhangi bir neden gösterilmedi. Normalde böyle durumlarda editör topluluğumuzu bilgilendiririz. İçeriği, sadece uzun süredir sitemizde yazarlık yapan ve yazılarında güvenilirliğini ispatlamış kıdemli yazarlarımızdan oluşan editör topluluğu değiştirebilir” diyen Maher, bir bilgiyi sadece beğenilmediği için de kaldırmayacaklarını vurguladı. Ancak nafile… Zira Türkiye’de sansür teamül, özgürlük ise istisna oldu.
Oysa Wikipedia yaşantılarımızı ne denli değiştirmişti. Bilgiye ulaşmak için kuponlarla cilt cilt ansiklopedilerin alındığı, o ansiklopedilerin salon ya da oturma odasının en kıymetli köşesinde gururla sergilendiği ve üzerlerine konan tozların itinayla alındığı günler geride kaldı. Bir zamanların meşhur Britannica ansiklopedisinin 2010 yılındaki 32 cilt ve 32 bin 640 sayfalık son baskısının yaklaşık ağırlığının 58 kilo olduğu düşünüldüğünde, Wikipedia bizi büyük bir yükten kurtarmış oldu. Erişimi kapalı olsa da Google arama motorunda ilk sırayı nadiren kaptıran Wikipedia’nın yıldızı Türkiye’de iktidarla her zaman barışmasa da hayatımızda sansürlenmesi imkânsız bir yer edindi.
Halihazırda Wikipedia’nın İngilizce sayfalarında 5,5 milyonun üzerinde madde bulunuyor (evet, bunu öğrenebildiğimiz bir madde dahi mevcut). İngilizce toplam kelime sayısı ise Britannica’dan 60 kat daha fazla. Wikipedia 17 senede, toplamda 293 dilde 27 milyar kelimelik bir hazine oluşturarak tarihteki en iddialı ansiklopedi girişimlerinin pabucunu dama attı. Ücretsiz ve reklamsız modeliyle de Wikipedia bilgiye erişim sağlama konusunda çığır açtı.
Elbette her şey toz pembe değil. Wikipedia’nın kolektif yapısı, kullanıcılarının katkı sunarak her an düzeltme ve değişiklik yapabilmeleri, içeriğin güvenilirliği ve cinsiyetçi, ayrımcı bir dilin kullanılması ile ilgili bazı ciddi eleştirileri de beraberinde getirdi. Maddelerin yazımındaki özen konusunda hararetli tartışmalar devam ededursun, bir ansiklopedinin sahip olması gereken dil ve yaklaşımın sorgulanması bile aslında Wikipedia’nın bilgi üzerindeki merkeziyetçi anlayışı ve devlet tekelini yıkmasının sonuçlarından biri. Bu açıdan bakıldığında, Türkiye’de hükümetin başının, devletin denetiminde olmayan bilgiye erişimle hoş olmamasına pek şaşırmamak gerek. Erişim engellerine inat, işte Wikipedia’nın emekleme dönemlerinden Türkiye’de “istenmeyen kişi” ilan edilene kadar 17 senelik bilgi dolu serüveni:
1- Selefi Nupedia’nın sadece 25 onaylanmış maddesi vardı
Toplam 5,5 milyon maddeye kolay mı ulaşıldı derseniz, bir de Wikipedia’nın kurucusu Jimmy Wales’e sorun. Wales, 1990’lı yılların ortalarında internet siteleri furyasına takılan cevval girişimcilerden biriydi. Ortağı olduğu Bomis şirketinin arama motorları dahil çok çeşitli alanlarda faaliyet gösteriyordu. Wales, yalnızca internet üzerinden hizmet verecek bir ansiklopedi fikrini ise 1990’lı yılların sonunda geliştirdi ve Nupedia’yı kurdu. Nupedia 1999’un Ekim ayında yayına başladığında, aşılması gereken en büyük sorunun içerik onayı olacağı da anlaşılmıştı. İçeriklerin doğruluğuna kim karar verecek, bu karara da neden güvenilecekti? Nupedia içeriğinin tasarımı bir komiteye bırakılmıştı, kurallar ise yine uzmanlarca belirleniyordu. O kadar titiz çalışılıyor ve ince elenip sık dokunuyordu ki, ilk sene sadece 21 maddeye onay geldi. Nupedia’nin yayın hayatının sonlandırıldığı 2003’te ise toplam 25 madde yayınlanabilmiş, 74 madde ise onay sürecindeydi.
2- Nupedia ve Wikipedia’nın ilk yayın yönetmeni felsefe mezunuydu
Nupedia’nın yayın yönetmeni ve Wikipedia’nın kurucularından Larry Sanger felsefe mezunuydu ve bilgisayar mühendisliği ya da yazılım konusunda teknik bir eğitim almamıştı. Üniversitede doktorasını yaparken o dönemlerde yeni gelişen İnternet ağına merak saran Sanger, 1998’de, 2000 yılına geçişin elektronik sistemlerde yol açabileceği sorunlarla ilgili Sanger’s Review of Y2K News Reports adında bir web sitesi yönetiyordu. 1999’da Jimmy Wales ile tanışmasının ardından Nupedia’nın başına geçti. Eğer açık, kolektif ve sürekli güncellenerek gelişen bir online ansiklopedi fikrinin patenti Wales’e aitse, bunu mümkün kılacak yöntem ve sistemi geliştiren ise Sanger olacaktı.
3- Yavaşlığın çözümü Hawaii dilinde “hızlı” anlamına gelen “wiki” yazılımıydı
Nupedia’nın hedefleri çok büyüktü fakat çok ama çok yavaş ilerliyordu. Bu hızla ansiklopediyi bitirmek olanaksızdı. Uzmanlar için olsundu, sunulan içeriğin kalitesi esastı, ancak Nupedia’nın bu yavaşlığından mustarip olan Wales ve Sanger’e göre proje, vitesi arttırmadan sürdürülemezdi. İkili, bir formül bulmak için kolları sıvayıverdi. İşte o zaman Sanger devrim niteliğinde bir fikir önerdi: Öyle bir sistem oluşturulacaktı ki, dileyen tüm kullanıcılar içerik üretebilecekti, editörler ise sadece katkıların editoryal ilkelere ve kalite standartlarına uygunluğunu sağlayacaktı. Bu sistem içinse adeta yeni dönemin şiarının habercisi olan, Hawaii dilinde “hızlı” anlamına gelen “wiki” yazılımı kullanılacaktı.
4- “Wiki” kolektif çalışma imkânı sağlayan bir teknolojiydi
Wiki sisteminin miladı 1994 olarak kabul edilse de fikir, 1970’lerde birden fazla kullanıcının bağlanabildiği veri tabanlarının oluşturulmasına dayanıyor. Wiki’nin mucidi Ward Cunningham, kolektif çalışma imkânı sağlayan bir sistem oluştururken 1980’li yıllarda hiper metin bazlı sistemlerden esinlendiğini belirtiyor. Cunningham, WikiWikiWeb sistemini 1994 yılında internetin ticarileşmesiyle birlikte hayata geçirmiş. Yazılımın ismi World Wide Web ile Hawaii’deki “wiki wiki” yani “çok hızlı” havalimanı servis araçlarının birleşiminden türemiş. Wiki sistemini lanse ederken Cunningham’ın o dönemdeki en önemli amacı, yazılımları bir araya getirerek internette hızlı işbirliklerinin gelişmesini sağlamaktı. Hatta Cunningham, 90’lı yıllarda bir hayli geliştirdiği “Wiki metoduna” dair 2001’in Nisan ayında bir kitap yayımladı. Ne var ki internet kullanıcıları Wiki ismine kitabından değil, bambaşka bir yerden aşina olacaktı.
5- “Aptalca isimli proje” birkaç günde Nupedia’dan daha fazla büyüdü
Larry Sanger’in “wiki” yazılımını benimsemesi ile Wikipedia 15 Ocak 2001’de Nupedia’nın bir yan projesi olarak hayata geçirildi. Her ne kadar Sanger anılarında “Wikipedia ismini ben bulmuştum, ilk bakışta çok aptal bir proje için aptalca bir isimdi” diye yazsa da, boynuz hızla kulağı geçti. Yeni siteleri hem Sanger hem de Wales’i hayretlere düşürerek birkaç günde Nupedia’dan daha fazla büyüdü. Wikipedia Ocak sonunda 600, Mart’ta 1300, Mayıs’ta ise 3900 maddeye ulaşılmıştı bile. “Proje düzenli olarak büyümekle kalmıyor, büyüme oranı da artıyordu” diye anlatıyor Sanger. Ancak Nupedia’nın yöntemini savunan bir grup ise Wikipedia’nın içeriğinin asla bir ansiklopedi düzeyine kavuşamayacağını iddia ediyordu. Ve yayınlanan ilk içeriklere bakıldığında haklı olabilirlerdi…
6- Tutkulu kâşiften, icadını reddeden mucide…
Wiki yazılımı madde üretimini çok hızlandırmıştı hızlandırmasına, ancak Wikipedia’nın gelişimi her ne kadar umut verici olsa da içeriklerdeki maddi hatalar Larry Sanger’ı bir hayli zorluyordu. O dönemde siteyi “iyi tabiatlı bir anarşi” diye tanımlayan Larry Sanger, kullanıcılar tarafından hazırlanan içeriklere aşırı derecede hoşgörülü davranıldığını ve bazılarının bu durumu istismar ettiğini savundu. Ancak zamanla maddelerin biçiminde ve içeriğinde bazı iyi uygulamalar teamüle dönüştü. Sanger, özellikle editlenmemiş/onaylanmamış içeriğin daha sonra başkaları tarafından yeniden çalışılabilmesine izin vermesi gibi Wiki sisteminin sağladığı bazı özelliklerin kullanıcılar arasında “radikal” bir işbirliğine teşvik ettiğini ve bunun da projenin başarısında büyük rol oynadığını söyledi. Ancak Sanger, Jimmy Wales ile aralarında oluşan çatlakların büyümesi nedeniyle madde sayısının 20 bini geçtiği Wikipedia’nın 1. yaş gününden birkaç ay sonra ayrıldı. Ayrıldığından bu yana da siteyi en ağır eleştiren kişilerin başını çekiyor. Açık kaynak politikalarını istismar eden kullanıcıların sitenin inandırıcılığını zedelediğini savunan Sanger, 2015’te Vice’da yayımlanan bir röportajında “Artık Wikipedia’yı yerden yere vurma işinde olmak istemiyorum. Ama deliler tımarhaneyi ele geçirdi” dedi.
7- Sadece bir ansiklopedi değil, bir çalışma kültürü
Wikipedia’nın açık ve kolektif bir site olması kurucuları tarafından dahi eleştiriliyor belki, ama kullanıcıları arasında bir kültür yarattığı kesin. Öncellikle merkezi kontrolün lağvedilmesi, “özgür” bir ansiklopedi olabilmesini sağlayan koşulların başında geliyor. İlk kez böylesine devasa bir projede bilgi, bilginin meşruiyetini tekeline alan bir devlet kurumu ya da elitist bir zümrenin elinde olmaktan çıktı. Kimse hangi içeriğin bir madde oluşturup oluşturamayacağına karar veremiyor. Maddeler silinmek yerine, yeniden editlenip geliştirilme suretiyle düzeltiliyor. Wikipedia, bilginin bizzat kullanıcılar tarafından sahiplenildiği ve sürekli güncellendiği yapısı ile işbirliğine dayanan, kolektif, yaratıcı ve yenilikçi bir kültürün gelişmesine de yol açtı. Elbette, dileyen herkese açık bir kolektif anlayıştan taviz verilmemesi bazı ciddi eksiklikleri da beraberinde getirdi. Toplumsal temsiliyet sorunlarından Wikipedia da zaman zaman nasibini aldı. Daha aşağıda göreceğimiz üzere, “Gelişmiş ülkelerde yaşayan beyaz yakalı, teknik becerileri gelişmiş, beyaz erkeklerin” Wikipedia editörlerinin ezici çoğunluğunu oluşturması, içeriğin başta cinsiyetçilik olmak üzere ayrımcı bir dilden arınmasını zorlaştırıyor.
8- Türkçe sürüm 2002 sonunda, Kürtçe ise 2004’te başlatıldı
Wikipedia daha ilk yılında Fransızca, İspanyolca, Almanca, İtalyanca, İsveççe ve Katalanca da dahil pek çok sürümünü başlattı. Wikipedia’nın Türkçe sürümü Vikipedi ise Aralık 2002’de başlatıldı. Vikipedi’nin Türkçe dilinde yazılan ilk maddesi Cengiz Han Mart 2003’te yayınlandı. Halihazırda erişim engelli olan Vikipedi, 300 bini aşkın madde ile Wikipedia’nın 30. en büyük sürümü. Wikipedia’nın Kürtçe sürümü ise 2004 yılında başlatıldı. Bugüne kadar Wikipedia’da 23 bini aşkın Kürtçe madde yayınlandı.
9- İngilizce sürümü 1 milyonuncu maddesine 2006’da ulaştı
Wikipedia’nın patlama dönemi hiç kuşkusuz 2004-2005 yılları oldu. Toplam dil sayısı 100’ün üzerine çıkarken, 2005’te internette en çok referansta bulunulan web sitesi haline geldi. Aynı yıl, Wikimania konferanslarının ilki Almanya’nın Frankfurt kentinde düzenlendi. Wikipedia’nın İngilizce sürümü ise 1 Mart 2006’da 1 milyonuncu maddesine ulaştı. 2006’daki Wikimania konferansında Jimmy Wales, Wikipedia’nın yeterli hacme ulaştığını, bundan sonra asıl ağırlığı maddelerin kalitesini geliştirmeye vereceklerini söyledi.
10- Telif hakları sorunları Wikimedia Commons ile çözüldü
Kullanıcıların karşılaştığı en büyük sorunlardan biri de lisanslı, kamuya açık fotoğraf kullanımıydı. Bunu çözmek için 2007’de kullanıcıların medya dosyaları yüklemelerini sağlayan Wikimedia Commons kuruldu. Wikipedia ve yan sitelerine ortak bir veri tabanı oluşturulması sayesinde de bir fotoğrafın diğer dillerde tekrar yüklenmesi ihtiyacı da ortadan kaldırılmış oldu. Tıpkı Wikipedia’nın ilk dönemlerinde olduğu gibi, bazı kullanıcıların pornografik fotoğraflar yüklemeleri nedeniyle Wikimedia Commons’ın sistemi bazı eleştirilerin de odağı haline geldi. Hatta Larry Sanger, çocuk pornografisi nedeniyle Wikimedia Commons’ı FBI yetkililerine şikâyet etti. Bunun üzerine Wales, daha yaygın bir kontrol mekanizması sağlamak amacıyla fotoğrafları silme yetkisi gibi sadece yöneticilere ait olan bazı editoryal imtiyazları devretti. Halihazırda Wikimedia Commons’ta 40 milyonun üzerinde medya dosyası bulunuyor.
11- Milyonlarca gönüllüden on milyonlarca dolar bağış toplandı
Ücretsiz ve reklamsız modeline sadık kalmak isteyen Wikipedia, 2005’ten itibaren düzenli olarak bağış çağrılarında bulundu. Sadece 75 bin doların hedeflendiği ilk bağış kampanyasında 95 bin dolar toplandı. 2006’da 390 bin, 2007’de 1,5 milyon dolar toplanırken, 2011’de dünyanın dört bir yanından bağışçılar toplam 20 milyon doların üzerinde bağışta bulundu. 2012’de ise bağışçı sayısı 1 milyon 200 bini geçerken, toplanan meblağ da 2,5 milyon doların üzerindeydi.
12- 100 binin üzerinde aktif editör mesai harcıyor
Her ne kadar yüzbinlerce kullanıcı hesabı açılmış olsa da son bir ay içinde en az bir edit yapan “aktif kullanıcı” sayısının yaklaşık 125 bin olduğu belirtiliyor. Wikipedia’da belirtildiği üzere içeriğin yüzde 67’si, en aktif bin kullanıcı tarafından üretiliyor ya da düzeltiliyor. İlk 10 bin arasına giremeyen kullanıcılar (ya da Wikipedia’nın geri kalanı) Wikipedia’daki içeriğin sadece yüzde 1’inden sorumlu. En çok editleme yapan kullanıcı ise açık ara farkla Ser Amantio de Nicolau rumuzlu editör. Müstear ismini Puccini’nin bir operasındaki karakterden alan Ser Amantio de Nicolau, 2006’dan bu yana 2 milyon 250 binin üzerinde editleme yapmış ve 2015’ten itibaren de “yönetici” olarak kadroya dahil olmuş.
13- Editörlerin çoğu erkek, beyaz ve teknik beceriye sahip kullanıcılar
Wikipedia’ya yöneltilen en büyük eleştirilerden biri de editörlerin profili. Wikimedia Vakfı tarafından 2011’de yapılan bir araştırmaya göre o dönemde kadınlar editörlerin yalnızca yüzde 9’unu oluşturuyordu. Yapılan araştırmalar, Wikipedia’daki kültürün kadınları katılıma teşvik etmediğine, özellikle editoryal tartışmaların bazı kadınları yıldırdığına işaret ediyor. Vakıf, 2011’de kadınların editoryal çalışmalara katılım oranını yüzde 25’e yükseltmeyi hedeflemiş ancak o dönem vakfın başında olan Sue Gardner bunu başaramadıklarını bizzat kabul ediyor.
14- Büyüyüp yaygınlaştıkça sansür girişimleriyle tanıştı
Wikipedia’nın büyümesi ve devlet kontrolünde olmaması, çok sayıda sansür girişimiyle de tanışmasına yol açtı. Çin, Wikipedia’nın kuruluşundan itibaren belirli maddelere yönelik erişim engelleri uyguladı. Ancak 2015’ten itibaren, Wikipedia’nın internet kullanıcılarının bir sitede hangi sayfada bulunduklarını görmesini olanaksızlaştıran HTTPS sistemine geçmesiyle Çin, Çince dilinde Wikipedia’ya erişimi engelledi. O tarihten bu yana başta kurucusu Jimmy Wales olmak üzere Wikipedia, erişim yasağının kalkması için Çin yönetimi nezdinde yoğun bir lobi faaliyeti uyguluyor. Suudi Arabistan, İran, Suriye, Özbekistan gibi ülkelerde bazı maddeleri kapsayan kısıtlı ya da belirli dönemlerde uygulanan geçici erişim engelleri konuldu. Wikipedia’ya yönelik bazı batı ülkelerinde de erişim engelleme çabaları yaşandı. Fransız iç istihbaratı DCRI, Pierre-sur-Haute askeri radyosunu, gönüllü bir Wikipedia yöneticisine baskı yaparak kaldırttı. Ancak maddenin Fransa dışında bir editör tarafından yeniden yayına konmasıyla sayfa bir günde 120 binin üzerinde ziyaret edildi ve birçok dile çevrildi. Böylece istihbaratın girişimi sadece başarısız olmakla kalmadı, ayrıca ters tepmiş de oldu. En kapsamlı ve uzun süreli yasak ise Türkiye’de uygulandı.
15- “Vajina” ve “insan penisi” kelimeleri TTNet’i utandırdı
Türkiye’de ilk erişim engelleri 2014’te yaşandı. TTNet kullanıcıları hayretle bazı üreme organlarıyla ilgili sayfalara erişilemediğini gördü. “Kadın üreme organları” adlı maddeyle başlayan sansür, 2015’te “vajina”, “insan penisi” ve “testis torbası” gibi sayfalara yayıldı. Daha sonra erişimin herhangi bir mahkeme kararına dayanmadan TTNet tarafından keyfi olarak uygulandığı ortaya çıktı. Erişim engelleri üzerine BirGün gazetesine bir açıklama yapan Wikimedia Vakfı Genel Müdürü Katherine Maher “Sitemizdeki tüm dillerdeki sayfaların HTTPS protokolüyle çalışmasını sağlayarak hükümetin kullanıcıların sitedeki kullanımını gözetlemesi ve engellemesini zorlaştırmak için çalışıyoruz” demişti. Yine 2015’te “2015 Türkiye genel seçim anketleri” adlı madde yasaklandı. Ancak bu sadece başlangıçtı.
16- Türkiye, Wikipedia’yı topyekûn sansürleyerek bir ilki daha başardı
Türkiye’deki internet kullanıcıları 29 Nisan 2017’de bir sabah uyandığında Wikipedia’ya erişim engeli konduğunu keşfedecekti. Türkiye hükümeti, “Suriye İç Savaşı’na yabancı müdahalesi” ve “Devlet destekli terörizm” başlıklı maddelerin içeriğini öne sürerek siteyi topyekûn sansürledi. Resmi kaynaklar sansür için ayrıca dört gerekçe sundu: “Wikipedia’nın Türkiye’de ofis açmaması”, “Wikipedia’nın uluslararası hukuka uygun davranmaması”, “Wikipedia’nın Türkiye’deki mahkeme kararlarını uygulamaması”, “Wikipedia’nın Türkiye aleyhindeki karalama kampanyalarına aracılık etmesi”. Wikimedia Vakfı Genel Müdürü Katherine Maher’in 17 Ocak 2018’de basına yansıyan açıklamasında içeriklerin değiştiği belirtiliyordu. Ancak resmî kaynakların sunduğu 4. gerekçe erişim yasağı kararlarında iktidarın saklı tuttuğu keyfiyeti de bir bakıma ortaya koyuyor.
17- Sansürü çiğnemek aslında çok kolay
Eğer iktidarlar hak ve özgürlükleri bu denli kolay ihlal edebiliyorlarsa, getirdikleri sansürler de çiğnenmek için değil midirler? Wikipedia’ya uygulanan sansürün da en hazin yanı ise pratik anlamda tamamıyla işlevsiz olması. Zira Wikipedia’ya girmek hâlâ mümkün ve son derece kolay. Herhangi bir Wikipedia veya Vikipedi sayfası açıldığında “w” harfinin başına “0” rakamını eklemek yeterli. Ardından “wikizero” adresine sahip bir sayfada dilediğiniz içerik otomatik olarak açılıyor.
17 yılın ardından Wikipedia artık neredeyse her gün uğradığımız bir durak, hayatımızın bir parçasına dönüşen bir alışkanlık ancak bundan daha önemlisi, artısı ve eksisiyle bilginin devlet tekelinden devralındığında ne denli özgürleştirilebileceği açısından da ciddi bir laboratuvar. Her gün kontrol edemediği medya kuruluşlarında hoşuna gitmeyen haberleri yayınlayan gazetecileri hapse atmayı huy edinen bir iktidarın elbette kendi denetiminde olmayan bir bilgi kaynağına sempati duyması beklenemezdi. Wikipedia sansürü, en azından Türkiye’de erişim engelinin ne denli saçma olduğunu da göstermiş oldu. 17. yaş günü de, güya “sansürlü” Wikipedia sayfalarından derlediğimiz bu içerikle Türkiye’de sansürsüz bir İnternet dileğini tekrarlamak için güzel bir vesile. Nice sansürsüz yıllara!
